Awangarda to tendencja w sztuce XX wieku, charakteryzująca się sprzeciwem wobec tradycji i powszechnie panującym regułom estetycznym (np. futuryzm, ekspresjonizm, kubizm).
Zjawisko pojawiło się ok. 1910 roku i wiązało się z powstaniem nowych kierunków w sztuce takich jak:
– futuryzm,
– ekspresjonizm,
– kubizm,
– dadaizm,
– surrealizm,
– fowizm.
Termin jest wykorzystywany również obecnie dla określenia dokonań artystycznych, które wykraczają poza schematy i nie poddają się prostej klasyfikacji, np. muzyka awangardowa.
To jest znaczenie awangardy w encyklopedii.
Sztuka awangardowa miała odzwierciedlać radykalne przemiany społeczno- polityczne, wpływać na zmianę i rozwój upodobań estetycznych społeczeństwa. Pierwszym sposobem aby promować sztukę są galerie. Jest to rodzaj artystycznych salonów, organizujące zazwyczaj kilkotygodniowe wystawy. Często początku wystawy towarzyszy wielkie grono prasy, miejscowych władz, innych artystów i wielu innych bardzo ważnych dla sztuki osób.
Mianem awangardy literackiej określa się wszystkie kierunki, które zrywają z realizmem i mimetyzmem i są nastawione na kreację zupełnie nowych jakości estetycznych. Jest to zjawisko nowoczesne, które pojawiło się na początku XX wieku, a w jego obręb zalicza się prądy takie, jak futuryzm, dadaizm, ekspresjonizm czy surrealizm. W sensie węższym, mówi się o awangardzie francuskiej, a więc kubizmie poetyckim. Kierunek ten był ściśle inspirowany kubizmem malarskim, a zapoczątkowała go grupa francuskich poetów: Guillaume Apollinaire, Blaise Cendrars, Max Jacob, Pierre Reverdy.
Na płaszczyźnie polskiej prozy szeroko rozumianą awangardę reprezentowali Witkacy, Witold Gombrowicz i Bruno Schulz. U Witkacego awangardowość została spleciona z pesymistyczną historiozofią – przeczuciem nadchodzącej katastrofy („Pożegnanie jesieni”, „Nienasycenie”). Gombrowicz realizował awangardowy wymiar swoich powieści przede wszystkim w planie stylizacji i parodii, zespalając te zabiegi z filozofią Formy. Był to też jedyny twórca z wielkiej trójki, który przeżył wojnę i kontynuował swoje pisarstwo na emigracji („Ferdydurke”, „Trans-Atlantyk”, „Pornografia”, „Kosmos”). Schulz z kolei sięgał do żywiołu groteski, oniryzmu i surrealizmu („Sklepy cynamonowe”, „Sanatorium pod klepsydrą”).
W pierwszych latach XX stulecia, środowisko artystów polskich podziwiało i inspirowało się osiągnięciami twórców impresjonizmu i symbolizmu. Rewolucyjne przemiany w sztuce, które w tym czasie zachodziły we Francji, Niemczech, Włoszech i w Rosji, stopniowo zdobywały coraz większe zainteresowanie wśród młodych polskich artystów. W 1913 roku twórca berlińskiej galerii Der Sturm urządził we Lwowie (wówczas były to tereny polskie) Wystawę Futurystów, Kubistów i Ekspresjonistów, licząc na zainteresowanie nowatorskimi formami oraz zachętę do eksperymentowania w sztuce. Propozycje awangardowe nie przypadły jednak do gustu mieszkańcom Lwowa. Za początki nowoczesności w sztukach plastycznych w Polsce, uważa się rok 1917, kiedy artyści zaczęli odchodzić od realizmu. Dotychczas sztuka pozostawała w związku z historią narodu, awangarda natomiast inspirowana była dziedzinami nauki i techniki. Ludzie sztuki odrzucali dorobek artystyczny poprzednich epok, by nie naśladować rzeczywistości, ale ją kształtować. Od XX wieku za sztukę uważa się ogólną zdolność człowieka do twórczego działania, a dziełem sztuki można nazwać już nie tylko obiekty piękne, ale także te poruszające, zaskakujące, prowokujące.
Kluczową rolę w sztuce polskiej odegrała postać Władysława Strzemińskiego, który jest twórcą unizmu. Kierunek ten zakładał oddziaływanie na widza poprzez czystą sztukę plastyczną, dzieło malarskie ograniczono do wąskich gam kolorystycznych, brył geometrycznych, faktury farby. W przeciwieństwie do formistów, uniści chcieli stworzyć uniwersalny styl międzynarodowy, pozbawiony indywidualizmu. Twórca teorii unizmu dążył do wyeliminowania w obrazie wszystkich kontrastów i zapewnienia spójności dzieła.
Strzemiński chciał, by nowoczesna sztuka służyła społeczeństwu i spełniała zadania użytkowe. Znaczącym twórcą nowatorskiej sztuki po II wojnie światowej jest także Tadeusz Piotr Potworowski, zaliczany do grupy kolorystów. Był uczniem uznanego pedagoga krakowskiego, Józefa Pankiewicza, który dzielił się ze swoimi studentami entuzjastycznym podejściem do francuskiej awangardy. Dzięki temu malarstwo Potworowskiego było ówcześnie odkrywcze, pionierskie. Artysta skupiał się na kolorze, który swobodnie nawiązywał do portretowanej rzeczywistości.
Jeżeli chodzi o awangardową dramaturgię, jej prekursorami na gruncie polskim byli Witkacy (np. „W małym dworku”, „Szewcy”) i Gombrowicz („Iwona, księżniczka Burgunda”), zaś kontynuatorami w epoce powojennej: Tadeusz Różewicz (np. „Kartoteka”), Sławomir Mrożek („Tango”, „Emigranci”). Dramat i powieść awangardowa odchodzą od mimetyzmu i realizmu na rzecz poetyki absurdu czy groteski.
Jedną z podstawowych zasad działania ruchów awangardowych XX wieku było dążenie do zamknięcia nowej wizji poezji w wyraźnym programie. Poeci awangardowi szukali teoretycznego uzasadnienia swojego działania twórczego. Wychodzili z założenia, że tworzenie nie jest dziełem przypadkowym, ale wyrazem pewnych przekonań, które da się przedstawić w formie jasno sformułowanych zasad. Stąd na początku XX wieku pojawiło się wiele manifestów artystycznych, w których twórcy przedstawiali nową wizję poezji. Prawie każdy ruch awangardowy uważał niemal za swój obowiązek opublikowanie manifestu. Ta zasada nie była obca także polskim awangardystom. Narodziła się około 1910 roku, wraz z takimi kierunkami jak: futuryzm, kubizm i ekspresjonizm. Pojęcie awangardy ma szeroki zakres, nie można ograniczać go tylko do tych kierunków, szkół artystycznych bądź literackich, które bezpośrednio określały się jako awangardowe lub były tak nazywane przez krytykę (np. Awangarda Krakowska, tzw. druga awangarda lat 30.). W pewnym sensie pojęcie awangardy można odnieść do całej rzeczywistości artystycznej i literackiej pierwszej połowy XX wieku, a przynajmniej do tych tendencji, które okazały się podstawowe dla doświadczenia estetycznego tego okresu. Stanowiła odpowiedź na rozpowszechnioną świadomość kryzysu kultury i próbę dostosowania literatury i sztuki do warunków społecznych i ekonomicznych XX wieku. W latach dwudziestych awangarda była reprezentowana przez liczne kierunki artystyczne: dadaizm, konstruktywizm, surrealizm. Wspólny był im stan permanentnej rewolty, wymierzonej w tradycję, zwłaszcza w dziewiętnastowieczny naturalizm, dekadentyzm i impresjonizm, oraz nastawienie na nowatorstwo i oryginalność w zakresie programów ideowych i rozwiązań formalno-estetycznych. Podstawowym pojęciem była nowość-nowej rzeczywistości cywilizacyjnej, niemającej żadnej analogii w przeszłości, odpowiadała nowa sztuka. Postęp techniczny został uznany za model działalności artystycznej. Stąd fascynacja techniką, wynalazkami, urbanizm, futuryzm awangardy.
Stąd także dwa oblicza awangardy:
ludyczne, prowokujące, destrukcyjne
poważne, konstruktywistyczne, progresywistyczne zaangażowane w tworzenie nowego ładu.
Również na gruncie komunikacji literackiej i artystycznej awangarda przyniosła nowe zjawiska: prócz porozumiewania się z odbiorcą za pomocą utworu literackiego czy dzieła sztuki, pojawiły się takie formy jak czasopismo, druk ulotny, więc odczyt, wieczór autorski, kabaret, kawiarnia literacka i klub artystyczny. Szczególne zastosowanie zyskał manifest, jako podstawowy środek perswazji ideowo-artystycznej.
Światopogląd awangardy najpełniej wyrażało hasło „sztuka – życie – działanie”, wskazujące na bezpośrednią odpowiedniość rzeczywistości społecznej i artystycznej, narzucające twórcy zadanie przebudowy świata, człowieka i społeczeństwa. W ramach awangardy mieściły się zarówno kult żywiołu i intuicji, wyrażający się w nawiązaniach do sztuki prymitywnej, jak i postulaty intelektualnego rygoru i konstruktywistycznej ścisłości; elitaryzm, wynikający z rozwiniętej autonomii artysty, jak i populizm, przejawiający się w trakcie działań socjotechnicznych (łączenie się artystów w grupy, starania o poszerzenie kręgu odbiorców, itd.). Początkowy witalizm, dynamizm, fascynacja miastem i techniką w latach trzydziestych ustąpiły miejsca katastroficznemu przeczuciu końca europejskiej cywilizacji.
Termin awangardyzm pochodzi od słowa awangarda , a to z kolei wywodzi się od francuskiego wyrażenia avant-garde. Avant pochodzi od łacińskiego ab ante, co oznacza 'bez nikogo z przodu’ i garde co oznacza 'strażnik’.
Awangardy artystyczne i literackie pojawiły się jako podwójny bunt: przeciwko sztywności kanonów estetycznych akademii w XIX wieku oraz jako protest przeciwko okrucieństwom wojny i kryzysowi wartości w społeczeństwie zachodnim.
Awangardyzm i jego nurty są uważane za część sztuki współczesnej, ponieważ ruchy te zbiegają się z początkiem XX wieku, który zapoczątkowuje współczesność.
Wielkie centra awangardyzmu w Europie powstały we Francji i Hiszpanii, a w Ameryce Łacińskiej w Argentynie i Meksyku.
